Pierwszy krok na drodze do kultury - Józef Szczurek

Ze zbiorów Centralnej Biblioteki PZN korzysta około 6 tys. niewidomych i słabowidzących osób - tak mówią oficjalne statystyki. Gdy się do tej liczby doda tych, którzy wypożyczają książki w bibliotekach terenowych i  publicznych zaopatrywanych przez BC, liczba czytelników może się nawet potroić. W bieżącym roku Biblioteka Centralna PZN święci 60-lecie istnienia. Jubileusz ten wpisuje się pięknymi literami w rozwój kultury i wykształcenia, w najgłębsze duchowe wzruszenia i przeżycia artystyczne dziesiątków tysięcy inwalidów wzroku, dla których przez te wszystkie lata książka była i nadal jest najbliższym przyjacielem. Najważniejsze miejsce Pionierzy naszej organizacji - dr Włodzimierz Dolański, mjr Leon Wrzosek, Józef Buczkowski i inni ofiarni działacze - od pierwszych lat swej twórczej pracy dążyli do powołania biblioteki, jako centralnej instytucji kreującej kierunki i kształty kultury. Jawiła się ona jako podstawowy warunek rozwoju wszelkiej innej działalności w społecznej emancypacji niewidomych. Świadczy o tym fakt, iż zaledwie kilka miesięcy po powstaniu PZN, powołana została do życia Biblioteka Centralna. Narodziła się na początku 1952 roku. Dzięki przychylności władz stolicy, otrzymała pierwszy lokal w Śródmieściu Warszawy przy ulicy Foksal 17. Były już wtedy pierwsze książki i czasopisma wydrukowane jeszcze w ośrodku niewidomych w Gdańsku oraz nowo utworzonym zakładzie tyflograficznym w Warszawie, a także brajlowskie nuty ze szkół poniemieckich. Cele i zadania Pierwszym kierownikiem Biblioteki Centralnej został znany działacz oświatowy - Stanisław Żemis. W okresie międzywojennym pracował jako nauczyciel, jednak po kilku latach został usunięty ze szkoły za lewicowe poglądy. Wtedy znalazł swoje miejsce w bliskim mu ideowo środowisku - Robotniczym Towarzystwie Przyjaciół Dzieci, które rozwijało wszechstronną działalność w Warszawie. Przyjaźnił się z wybitnymi ludźmi epoki - między innymi z Januszem Korczakiem. Towarzystwo organizowało szkoły i przedszkola oraz inne placówki opiekuńcze dla dzieci z rodzin ubogich. Jego zasługą jest stworzenie Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej, która wybudowała na warszawskim Żoliborzu całe osiedle domów dla rodzin niezamożnych. W wyniku nieszczęśliwego wypadku, w 1950 r., Stanisław Żemis utracił wzrok. Po wydźwignięciu się z początkowego załamania, włączył się bardzo aktywnie w działalność społeczną PZN.

Przewodnia rola

Stanisław Żemis reprezentował pogląd, iż placówka, którą kierował powinna mieć charakter instytucji centralnej inspirującej rozmaite nurty w dziedzinie kultury. Powinna sprawować nadzór nad bibliotekami oddziałowymi oraz ściśle współpracować z zakładem wydawniczym PZN, aby mieć wpływ na charakter drukowanych książek i innych publikacji. W grudniu 1952 r., w programowym artykule zamieszczonym w „Pochodni” między innymi, pisał: „W krzewieniu wiedzy i kultury książka jest niezbędnym narzędziem. Za jej pośrednictwem pokolenia pokoleniom i wieki wiekom przekazują swoje doświadczenia, myśli, uczucia. Poprzez książkę mamy możliwość obcowania z najwybitniejszymi przedstawicielami ludzkości. Zarząd Główny przystępuje do organizowania Biblioteki Centralnej Polskiego Związku Niewidomych w Warszawie. Jednym z działów tej biblioteki będzie dział książek i wszelkich materiałów, dotyczących zagadnień niewidomych. Pragniemy w Bibliotece Centralnej zgromadzić możliwie wszystko, co wartościowego napisano w kwestii niewidomych. Pragniemy, aby stała się ona centrum wiadomości o sprawach niewidomych. Będziemy gromadzili materiały zarówno polskie, jak i obce. Drugą częścią biblioteki będą książki rzadziej potrzebne, jak: podręczniki dla młodzieży akademickiej, książki naukowe, które będą dostępne dla wszystkich niewidomych w kraju. Trzeci dział to nuty brajlowskie. Nuty te będziemy wypożyczali do przepisania naszym muzykom i śpiewakom. Ponadto w BC będzie prowadzona biblioteka popularna, beletrystyczna, która obsługiwać będzie niewidomych z Warszawy i, na drodze kompletów wymiennych, te skupiska niewidomych, które nie posiadają bibliotek oddziałowych. Oprócz prowadzenia Biblioteki Centralnej przewidujemy zakładanie bibliotek popularnych przy większych naszych oddziałach. Kierownictwo i instruktaż nad całą akcją biblioteczną Związku będzie sprawowała Biblioteka Centralna”. Szersza działalność oświatowa W lipcu 1956 roku do użytku PZN został oddany gmach na ulicy Konwiktorskiej w Warszawie. Dużą powierzchnię otrzymała Biblioteka Centralna. Od tego czasu mogła w pełni realizować swe rozległe zamierzenia. Dla Stanisława Żemisa wypożyczanie książek było tylko jednym z wielu zadań. Sięgnijmy jeszcze raz do jego publicystycznych rozważań: „Do form masowego oddziaływania należą: 1. Kursy podstawowego nauczania i zespoły dobrego czytania. Trzeba tu wyraźnie odróżnić konkursy, które odbywają się w obecności zaproszonych gości od konkursów wewnętrznych, zamkniętych, w których uczestniczą tylko biorący udział w konkursie i jury konkursowe. Konkursy te powinny być organizowane oddzielnie dla dobrych brajlistów i osobno dla słabszych. Konkursy winny być połączone z nagrodami. 2. Wieczór książki - może to być impreza poświęcona omówieniu jednej książki, dzieł jednego autora, wreszcie książkom, które nadeszły do biblioteki. 3. Wieczór autorski - na wieczór taki powinien być zapraszany autor, którego twórczość chcemy omawiać. 4. Wieczór żywego słowa - jest to impreza zespołowa, poświęcona jednemu autorowi lub zagadnieniu. Na wieczór taki powinny się złożyć: krótka prelekcja, recytacje, śpiew, itp. Wszystkie te imprezy mogą i powinny być połączone z wystawami omawianych książek. 5. Teatr - niewidomi chętnie bywają w teatrze. Możemy to również wyzyskać dla naszych celów popularyzacyjnych. Sztuka, na którą idziemy, powinna być omówiona przed pójściem do teatru lub po jej wysłuchaniu. 6. Do ciekawych i miłych imprez czytelniczych należą zagadki literackie. Za wzór mogą nam posłużyć audycje radiowe tego typu. We wszystkich skupiskach niewidomych należy wykorzystywać radiowęzły, nadając przez nie komunikaty o nowościach bibliotecznych i czytając ciekawsze fragmenty książek, które chcielibyśmy polecić. Dla podniesienia atrakcyjności tych imprez należy stosować nagrody. Do form popularyzacji indywidualnej należą osobiste rozmowy z niewidomymi na temat książek bibliotekarza, referenta oświatowego czy członka zespołu czytelniczego. Bibliotekarz powinien znać poziom umysłowy i zainteresowania czytelnika, aby dopomóc mu w wyborze odpowiednich książek. Pracownik oświatowy, a więc i bibliotekarz, powinien sobie uświadomić, że poziomu kulturalnego i oświatowego nie da się podnieść jakimś jednorazowym zrywem, jednorazową akcją. Działalność popularyzacyjna musi trwać długi czas i muszą się w niej zespolić zarówno działacze kulturalni, jak i oświatowi”. W latach 1953-1955 powstało sześć bibliotek oddziałowych: w Bydgoszczy, Chorzowie, Krakowie, Łodzi, Poznaniu i Wrocławiu. Tam gdzie istniały większe skupiska potencjalnych czytelników, powstawały punkty biblioteczne. Chcąc zapewnić kierownikom bibliotek oddziałowych stabilną pracę, szef BC zażądał dla nich zatrudnienia etatowego. Prezydium Zarządu Głównego PZN wniosek ten odrzuciło. Rozgoryczony decyzją władz związkowych Stanisław Żemis w 1956 r. złożył rezygnację z pracy. Nie oznacza to, że się na Związek obraził. Do końca życia pełnił odpowiedzialne funkcje w służbie niewidomym. Bardzo ważne miejsce zajmowała publicystyka. Widzący przyjaciele powierzali mu także różne zadania. Przez długie lata był przewodniczącym Koła Przyjaciół Janusza Korczaka, o czym w roku Korczakowskim warto przypomnieć. Stanisław Żemis, mając 77 lat, zmarł w 1978 roku. Miejsce jego wiecznego spoczynku  znajduje się na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.