Postać niewidomego w operach

                                    Tadeusz Majewski  

 

Opera jest to rodzaj przedstawienia teatralnego, w którym tekst (libretto) nie mówi się, lecz śpiewa. Występują w niej śpiewacy, którym akompaniuje orkiestra składająca się z muzyków grających na różnych instrumentach.

Początków opery należy szukać pod koniec XVI wieku, kiedy we Florencji zaczęto stosować tzw. śpiewną recytację wierszy znanych poetów, której towarzyszyła gra na różnych instrumentach, chcąc w ten sposób nawiązać do sposobu przedstawiania utworów poetyckich w starożytnej Grecji. Za ojca opery uchodzi włoski kompozytor Claudio Monteverdi (1567-1643), który komponował liczne utwory muzyczne, m.in. w 1607 r. pierwszą zachowaną i do dziś graną operę - "Orfeusz". Od tego momentu powstały setki oper. Z najbardziej znanych polskich kompozytorów operowych wymienić trzeba Stanisława Moniuszkę, a współcześnie Krzysztofa Pendereckiego.

Wśród znanych oper znalazły się również te, w  których głównymi lub drugorzędnymi bohaterami są postacie osób niewidomych. Początkowo były to postacie drugorzędne, jak w operach: "Gioconda" Ponchelliego, "Don Carlos" Verdiego i "Legenda o niewidzialnym grodzie Kitieżu i o dziewicy Fiewronii" Rimskiego-Korsakowa, a następnie, główne, jak w operach: "Jolanta" Czajkowskiego, "Zamarłe oczy" D*Alberta i "Król Edyp" Strawińskiego. Zacznijmy od głównych postaci.

Piotr Czajkowski, wielki kompozytor rosyjski, urodził się w Wotkińsku w 1840 r., a zmarł w Petersburgu w 1893 r. Tworzył opery, balety, symfonie, koncerty skrzypcowe i fortepianowe. Był bardzo wszechstronnym kompozytorem. Wśród jego oper znajduje się także opera "Jolanta", skomponowana i wystawiona po raz pierwszy w Petersburgu w 1892 r. Jej akcja toczy się we Francji w XV wieku. Jolanta jest niewidomą od urodzenia, córką króla Rene. Ojciec, chcąc ją chronić od przykrych przeżyć, wychowuje ją w oddalonym od ludzi zamku. Tam ma przepych i bardzo dobrą opiekę, lecz jest nieświadoma swojej niepełnosprawności. Pewnego razu król Rene przychodzi do zamku ze słynnym mauretańskim lekarzem Ibn Jahią, który chce się podjąć uzdrowienia jego córki. Stawia jednak warunek, że Jolanta musi dowiedzieć się, Ze jest niewidomą i wzbudzić w sobie wielkie pragnienia stania się widzącą. Na to nie chce zgodzić się ojciec.

Pewnego dnia niespodziewanie zjawia się na zamku hrabia Vaudemont, nie wiedząc, że król zabronił spotykać się z Jolantą. Zorientowawszy się w sytuacji, opowiada on Jolancie o pięknym świecie i w ten sposób uświadamia sobie ona swoją niepełnosprawność. Między Jolantą i hrabią Vaudemont rodzi się gorąca miłość. Na scenę miłosną dwojga młodych wpada król Rene. Za bezprawne wtargnięcie na zamek skazuje on hrabiego na śmierć. Stawia jednak warunek, Ze wyrok nie będzie wykonany, jeśli jego córka odzyska wzrok. To powoduje u Jolanty wielkie pragnienie, aby odzyskać wzrok i uratować ukochanego. Jolanta poddaje się zabiegom mauretańskiego lekarza. Opera kończy się wzniosłymi śpiewami z powodu uzdrowienia Jolanty na skutek gorącej miłości i pragnienia uratowania ukochanej osoby.

Następna opera z główną postacią niewidomego to "Zamarłe oczy" Eugeniusza D*Alberta, który urodził się w Glasgow (Szkocja) w 1864 r., a zmarł w Rydze (Łotwa) w 1932 r. Był on słynnym skrzypkiem, który porzucił karierę wirtuozowską, poświęcając się komponowaniu oper. Z 22 jego dzieł do dnia dzisiejszego zachowały się na scenach tylko dwie, a wśród nich także opera "Zamarłe oczy", której prapremiera odbyła się w Dreźnie w 1916 r.

Akcja opery toczy się w Jerozolimie w niedzielę palmową w czasach Jezusa. Piękna niewidoma Myrtocle jest żoną posła rzymskiego Arcesiusa. Dowiedziała się, że do Jerozolimy przychodzi Jezus, który czyni cuda. Myrtocle jest szczęśliwa w małżeństwie, lecz nie wie, że jej mąż jest bardzo brzydki. Bardzo chciałaby go chociażby raz w życiu zobaczyć. Zwraca się więc do Jezusa i odzyskuje wzrok. Uradowana wraca do domu, oczekując na męża. Nadchodzi Arcesius wraz ze swoim bardzo przystojnym przyjacielem Aureliuszem Galbą. Pierwsza spotyka ich służąca, dzieląc się radosną wiadomością o odzyskaniu wzroku przez panią. Na tę wiadomość Arcesius czuje się zagrożony, że żona odkryje jego brzydotę i ukrywa się. Myrtocle wybiega i spostrzega Galbę. Myśląc, że to jest jej mąż, rzuca mu się w ramiona. Tego nie może znieść Arcesius i zabija swojego przyjaciela. Myrtocle zobaczywszy swego męża i tragedię, jaka się wydarzyła, przeklina swoje widzące oczy i znów staje się niewidomą.

W operze "Król Edyp" Igora Strawińskiego występują nawet dwie osoby niewidome. Strawiński urodził się w Oraniembaum pod Petersburgiem w 1882 r., a zmarł w 1971 r. w Nowym Jorku. Prapremiera opery "Król Edyp" odbyła się w Paryżu w 1927 r. Jej libretto oparte jest na starożytnej tragedii napisanej przez Sofoklesa, której akcja toczy się w Tebach w czasach legendarnych. Nieznanemu Edypowi udało się pokonać strasznego Sfinksa, który pożerał ludność Teb. Edyp został przypadkowo znaleziony daleko w górach jako małe dziecko i wychowywany przez Polybosa. Jego rodzice porzucili go, ponieważ przepowiednia mówiła, że zabije on swojego ojca. W dowód wdzięczności za pokonanie sfinksa ludność Teb ogłosiła Edypa królem i dała za żonę Jokastę, żonę zamordowanego przez nieznanego przypadkowego zabójcę poprzedniego króla Lajosa.

Edyp wzywa starca Tejrezjasza, niewidomego wieszcza i wróżbitę, którego pyta się, kto zabił króla. Uzyskał wówczas tajemniczą odpowiedź: króla zabił król. Z dalszej akcji dowiadujemy się, że to właśnie Edyp zabił przypadkowo Lajosa, nie wiedząc, że był on królem Teb. Wyszło również na jaw, że aktualna jego żona Jokasta jest tą osobą, która otrzymała tę złowieszczą przepowiednię i porzuciła swego syna w górach, obawiając się sprawdzenia przepowiedni. Jokasta jest więc matką Edypa. Opera kończy się tym, że Jokasta powiesiła się z powodu kazirodczego związku ze swoim synem, a król Edyp wykłuwa sobie szpilką oczy i jako ojcobójca musi opuścić kraj.

A teraz o postaciach drugorzędnych w operach. Jednym z największych włoskich kompozytorów operowych jest Giuseppe Verdi urodzony w La Roncole w 1813 r. i zmarły w Mediolanie w 1901 r. Jedną z jego najlepszych oper jest "Don Carlos", wystawiona po raz pierwszy w Paryżu w  1867 r. Jej akcja rozgrywa się w Hiszpanii w 1560 r., kiedy panuje tam srogi i bezwzględny król Filip II i Wielki Inkwizytor, niewidomy 90-letni starzec. Domaga się on od króla Filipa uśmiercenia swego syna za podburzanie ludu przeciw rządom ojca i za jego starania o przyznanie niepodległości będącym pod panowaniem hiszpańskim Flamandczykom. Domaga się on też wydania inkwizycji hrabiego Pozy za rzekome wolnomularstwo. Filip nie ulega Inkwizytorowi w sprawie syna, lecz zgadza się na skrytobójcze zgładzenie hrabiego Pozy.

Inny włoski kompozytor Amilcare Ponchelli, żyjący w latach 1834 do 1886, umieścił w swojej słynnej operze "Gioconda' postać niewidomej matki - głównej bohaterki. Akcja opery odbywa się w Wenecji w XVII w. Matka Giocondy, ulicznej śpiewaczki, zostaje posądzona przez wielbiciela jej córki, Barnabę, o czary. Miało to na celu nastraszenie i pozyskanie względów Giocondy. Jej matka miała spowodować, że ulubieniec publiczności przegrał przed chwilą zakończone regaty wioślarskie. Podburza więc tłum przeciwko niej. Kiedy tłum rzuca się na matkę Giocondy, w tym momencie pojawia się na placu Alvise, przewodniczący rady zarządzającej Wenecją wraz z żoną Laurą. Niewidoma kobieta zwraca się do Laury, aby uwolniła ją od wzburzonego tłumu. I tak się stało. W zamian daje Laurze różaniec, aby chronił ją od nieszczęść.

Mówiąc o Ponchellim, trzeba wspomnieć, że skomponował jeszcze jedną znaną operę, a mianowicie "Litwini", której libretto oparte jest na "Konradzie Wallenrodzie" Adama Mickiewicza.

I na zakończenie - w operze "Legenda o niewidzialnym grodzie Kitieżu i o dziewicy Fiewronii", rosyjskiego kompozytora Rymskiego-Korsakowa (1844-1908) występuje także postać Fiodora Pojaroka, druha księcia grodu Kitież. Fiodor został poproszony, aby przywiózł narzeczoną księcia do Kitieża z odległej miejscowości. Kiedy wiózł ją do księcia, napadli ich Tatarzy i oślepili Fiodora.        

Pochodnia, kwiecie, 1999